نَفْسِ لَوَّامه به‌معنای نَفْسِ سرزنش‌گر، حالتی نفسانی است که در آن، انسان خود را به‌جهت خطاهایش سرزنش می‌کند. این اصطلاح برگرفته از آیه دوم سوره قیامت است. عالمان مسلمان ذیل این آیه، تفسیرهای مختلفی در خصوص نفس لوامه مطرح کرده‌اند.
نفس لوّامه در مقابل نفس اَمّاره و نفس مطمئنه قرار دارد. به‌باور عالمان مسلمان انسان تنها یک هویت دارد. آنگاه که از عقل پیروی می‌کند، از آن به نفس لوامه تعبیر می‌شود، زمانی که برخلاف آن حکم می‌کند، به آن نفس اماره می‌گویند و وقتی به آرامش روحی می‌رسد، آن را نفس مطمئنه می‌نامند.
تفاوت با نفس اماره و نفس مطمئنه
نفس لوامه در مقابل نفس اَمّاره و نفس مطمئنه قرار دارد. نفس اماره حالتی از نفس است که در آن، انسان به عقلش گوش نمی‌دهد و به گناه رو می‌آورد.نفس مطمئنه هم حالتی است که بر اثر تکرار، توجه به عقل و پیروی از آن، ملکه و عادت می‌شود و انسان اطمینان و آرامش می‌یابد.
نفس لوامه در کتاب‌های تفسیری
در کتاب‌های تفسیری، برداشت‌های مختلفی از نفس لوامه مطرح شده است. برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
- منظور نفس انسان مؤمن است که خود را به‌خاطر گناهان یا سستی در کارهای خیر سرزنش می‌کند. علامه طباطبایی این دیدگاه را پذیرفته است.
- منظور نفس همه انسان‌ها، چه نیکوکار، چه بدکار در روز قیامت است؛ زیرا در این روز، بدکاران به‌علت آنکه تقوا پیشه نکرده‌اند و نیکوکاران به‌جهت آنکه بیشتر عبادت نکرده‌اند، خود را سرزنش می‌کنند. این دیدگاه را به عبدالله بن عباس نسبت می‌دهند.
- منظور تنها نفس گناهکاران در روز قیامت است؛ زیرا آن‌ها در روز قیامت، خود را به‌جهت گناهانشان ملامت می‌کنند.
- منظور انسان‌های باتقوا است که در روز قیامت گناهکاران را سرزنش می‌کنند.
