آیات قرآن کریم در باب خودشناسی
سوره حشر آیه ﴿۱۸﴾
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿۱۸﴾
اي كساني كه ايمان آورده ايد! از مخالفت خدا بپرهيزيد، و هر انساني بايد بنگرد تا چه چيز را براي فردايش از پيش فرستاده، و از خدا بپرهيزيد كه خداوند از آنچه انجام ميدهيد آگاه است.
سوره عبس آیه ﴿۲۴﴾
فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ ﴿۲۴﴾
انسان بايد به غذاي خويش بنگرد.
سوره ق آیه ﴿۱۸﴾
مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ ﴿۱۸﴾
هيچ سخني را انسان تلفظ نميكند مگر اينكه نزد آن فرشته اي مراقب و آماده براي انجام ماموريت است.
سوره علق آیه ﴿۱۴﴾
أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى ﴿۱۴﴾
آيا او نميداند كه خداوند همه اعمالش را ميبيند؟!
سوره نسا آیه ﴿۱﴾
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ﴿۱﴾
اي مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد! كه همه شما را از يك انسان آفريد؛ و همسر او را (نيز) از جنس خلق كرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراواني (در روي زمين) منتشر ساخت. و از خدايي بپرهيزيد كه (همگي به عظمت او معترفيد و) هنگامي كه چيزي از يكديگر ميخواهيد نام او را ميبريد، (و نيز) از خويشاوندان خود (يعني قطع ارتباط با آنها) پرهيز كنيد، زيرا خداوند مراقب شما است.
سوره بقره آیه ﴿۲۳۵﴾
وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿۲۳۵﴾
و گناهي بر شما نيست كه به طور كنايه، (از زناني كه همسرانشان مردهاند) خواستگاري كنيد، و يا در دل تصميم بر اين كار بگيريد (بدون اينكه آن را اظهار كنيد). خداوند ميدانست شما به ياد آنها خواهيد افتاد، (و با خواسته طبيعي شما به شكل معقول، مخالف نيست،) ولي پنهاني با آنها قرار زناشويي نگذاريد، مگر اينكه به طرز پسنديدهاي (به طور كنايه) اظهار كنيد! (ولي در هر حال،) اقدام به ازدواج ننماييد، تا عده آنها سر آيد! و بدانيد خداوند آنچه را در دل داريد، ميداند! از مخالفت او به پرهيزيد و بدانيد خداوند، آمرزنده و بردبار است (و در مجازات بندگان، عجله نميكند .
سوره رعد آیه ﴿۳۳﴾
أَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي الْأَرْضِ أَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴿۳۳﴾
آيا كسي كه بالاي سر همه ايستاده (و حافظ و نگهبان و مراقب همه است) و اعمال همه را ميبيند (همچون كسي است كه هيچيك از اين صفات را ندارد) آنان براي خدا شريكاني قرار دادند، بگو آنها را نام ببريد! آيا به او چيزي را خبر ميدهيد كه از وجود آن در روي زمين بيخبر است ؟ يا سخنان ظاهري (و تو خالي) ميگوئيد، (نه، شريكي براي خدا وجود ندارد) بلكه در نظر كافران دروغهايشان زينت داده شده (و بر اثر ناپاكي درون، چنين ميپندارند كه واقعيتي دارد) و آنها از راه (خدا) باز داشته شده اند و هر كس را خدا گمراه كند راهنمائي نخواهد داشت.
سوره مریم آیه ﴿۲۵﴾
وقتی به حضرت مریم(ع)خطاب شد: « هزّی إلیک بجذع النّخلة تساقط علیک رطباً جنیا» (مریم آیه ۲۵ » درخت را حرکت بده تا خرمای تازه از آن بریزد و بخوری. در این هنگام حضرت مریم(ع)سؤال کرد که: خدایا! قبلا خودت روزی مرا در محراب حاضر می‌کردی، حالا می‌گویی درخت را تکان بده؟ خطاب آمد: قبلا بچه نداشتی تمام افکارت پیش ما بود لذا ما هم تمام حوایج و خواسته‌های تو را می‌دادیم، ولی الآن گوشه‌ای از دلت متوجه این فرزندت شده است، لذا ما هم به همان اندازه که دلت از یاد ما جدا شده، گفتیم درخت را تکان بده تا خرما بریزد و از آن بخوری؛ « تفسیر اثنی‌عشر ۸/۱۶۹ »
احادیث
حدیث قدسی
خداوند می فرماید: یا بؤسا للقانطین من رحمتی، و یا بؤسا لمن عصانی و لم یراقبنی; بدا به حال کسانی که از رحمت من مایوس شوند، و بدا با حال کسی که نافرمانی من کند، و مراقب (حضور) من نباشد.« اصول کافی، جلد ۲، صفحه ۶۷. »
پيامبر اکرم (ص)
عَوِّدُوا قُلوبَكُمُ التَّرَقُّبَ ، و أكثِرُوا التَّفَكُّرَ و الاعتِبارَ .
دلهايتان را به مراقبت عادت دهيد و زياد بينديشيد و عبرت بگيريد .« كنز العمّال : ۵۷۰۹ . »
پیامبر اکرم (ص)
لا یکون العبد مؤمناً حتّی یحاسب نفسه أشدّ من محاسبة الشّریک شریکه و السّید عبده»
انسان مؤمن نخواهد بود، تا این‌که به حساب نفسش برسد؛ شدیدتر از حسابرسی شریک با شریکش و مولی با بنده‌اش. « بحارالأنوار، ۶۷/۷۲ »
امام على (ع)
- اِجعَلْ مِن نفسِكَ على نفسِكَ رَقيبا ، و اجعَلْ لاِخِرَتِكَ مِن دُنياك نَصيبا .
از خود مراقبى بر خود بگمار ، و از دنياى خويش براى آخرتت بهره اى برگير .« غرر الحكم : ۲۴۲۹ »
- يَنبَغِي أن يكونَ الرجُلُ مُهَيمِنا عَلى نَفسِهِ ، مُراقِبا قَلبَهُ حافِظا لِسانَهُ .
سزاوار است كه آدمى نگهبان نفس خود و مراقب دل و نگه دار زبان خويش باشد « غرر الحکم و دررالکلم ، ۱۴۱۰ ق ، ص ۷۹۷ ، حدیث ۲۶ »
- فَرَحِمَ اللّهُ امْرَءً راقَبَ رَبَّهُ وَ تَنَکَّبَ ذَنْبَهُ،وَکابَرَ هَواهُ، وَکَذَّبَ مُناهُ .
خدا رحمت کند کسى را که [در اعمال خویش] مراقب پروردگارش باشد، و از گناه بپرهیزد و با هواى نفس خویش مبارزه کند و آرزوهاى واهى را تکذیب نماید . « بحارالانوار مجلسی ، ق ۱۴۰۳ ، ج ۷۴ ، ص ۳۴۹ ، باب ۱۴ »
- فَاتَّقُوا اللّهَ عِبادَ اللّهِ تَقِیِّهَ ذى لُبٍّ شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلْبَهُ … وَ راقَبَ فى یَوْمِهِ غَدَهُ
پس تقواى الهى پیشه کنید اى بندگان خدا، تقواى اندیشمندى که تفکر قلب او را به خود مشغول داشته … و امروز مراقب فردا [ى قیامت] خویش است . « نهج البلاغه ، خطبه ۸۳ »
امام صادق (ع)
- اِحمِلْ نفسَكَ لنفسِكَ، فإن لَم تَفعَلْ لَم يَحمِلْكَ غَيرُكَ .
خودت، بار خودت را به دوش كش و اگر چنين نكنى ، كسى ديگر بار تو را به دوش نكشد . اصول کافی ترجمه کمره ای جلد ۵
- مَنْ رَعْى قَلْبَهُ عَنِ الْغَفْلَهِ وَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهْوَهِ وَ عَقْلَهُ عَنِ الْجَهْلِ، فَقَدْ دَخَلَ فى دیوانِ الْمُتَنَبِّهینَ، ثُمَّ مَنْ رَعى عَمَلَهُ عَنِ الْهَوى، وَ دینَهُ عَنِ البِدْعَهِ، وَ مالَهُ عَنِ الْحَرامِ فَهُوَ مِنْ جُمْلَهِ الصّالِحینَ .
کسى که مراقب قلبش در برابر غفلت، و نفسش در برابر شهوت، و عقلش در مقابل جهل باشد، نام او در دفتر بیداران و آگاهان ثبت مى شود، و آن کسى که مراقب عملش از نفوذ هوا پرستى و دینش از نفوذ بدعت، و مالش از آلودگى به حرام بوده باشد در زمره صالحان است . « بحارالانوار مجلسی ، ق ۱۴۰۳ ، ج ۶۷ ، ص ۶۸ ، باب ۴۵ »
- «القلب حرم‌اللّه فلا تسکن حرم‌اللّه غیر‌اللّه»
قلب، حرم خداوند متعال است پس در حرم او غیر او را ساکن مکن.« بحارالأنوار، ۶۷/۲۵،جامع‌الاخبار ۵۱۸ »
- بندۀ مؤمن، اگر یک گناهی به ذهنش برسد، از روزیِ او کم می‌شود (محاسن/۱/۱۱۶)
تفسیر آیت الله پناهیان: شاید بپرسید: «چرا؟ او که هنوز کاری نکرده است!» خُب فعالیت ذهنی هم در واقع یک‌نوع فعل است؛ البته «فعل باطنی»
امام موسی کاظم (ع)
- «لیس منّا من لم یحاسب نفسه فی کلّ یومٍ فإن عمل خیراً استزاداللّه منه و حمداللّه علیه و إن عمل شرّاً استغفراللّه منه و تاب إلیه.»
از ما نیست کسی که هر روز به حساب نفس خود نرسد؛ پس اگر کار خوبی انجام داده بود خدا را شکر کند و از خدا بخواهد که آن کار را بیشتر و بهتر بتواند انجام دهد و اگر کار بدی انجام داده بود استغفار و توبه نماید.« بحارالأنوار، ۶۷/۷۲»
سخن بزرگان
آیت الله حاج شیخ علی اکبر برهان (ره)
می‌فرمودند: انسان باید عبادات مستحبی را در طول سال حداقل یک بار هم شده نوبر کند و (بچشد) مثل میوه‌ای که انسان هر سال نوبر می‌کند. وقتی که نماز اول ماه می‌خوانی، مفاتیح را بردار و مناسبت‌ها و اعمال آن ماه را هم ببین و عمل کن. قرآن و مفاتیح نباید از کنار سجاده شما دور باشد. مقدسی باید متوسط باشد، این طور نباشد که اصلا تعقیبات نماز یا نماز شب و اعمال مستحبی را نخواند و یا این که تمام اوقات خود را به این گونه اعمال بگذارد؛ یا وقتی به قم می‌رود به مسجد جمکران نرود و این طور هم نباشد در ایام درسی، کلاس و درس و بحث خود را تعطیل و مثلا عازم قم و جمکران و یا دیگر عتبات عالیات شود.
امام خمینی (ره)
در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشى و خود را ملزم بدانى به عمل كردن به آن و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد كه امرى را مرتكب شوى كه خلاف فرموده خدا است بدان كه از شيطان و جنود است كه مى خواهند تورا از شرطى كه كردى باز دارند. به آن ها لعنت كن و از شر آن ها به خداوند پناه بر و آن خيال باطل را از دل بيرون نما و به شيطان بگو كه من يك امروز با خود شرط كردم كه خلاف فرمان خداوند تعالى نكنم .ولى نعمت من ، سال هاى دراز است به من نعمت داده ، صحت و سلامت و امنيت مرحمت فرموده و مرحمت هايى كرده كه اگر تا ابد خدمت او كنم از عهده يكى از آن ها بر نمى آيم ، سزاوار نيست يك شرط جزيى را وفا نكنم . اميد است ان شاء الله شيطان طرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آيد و اين مراقبت با هيچ كارى از كارهاى تو، از قبيل كسب و سفر و تحصيل و غيرها، منافات ندارد و به همين حال باشى تا شب كه موقع محاسبه است.
آية الله سيد احمد كربلائي(ره)
در دستور العملي به يكي از شاگردان خويش مي نويسد:«مواظبت كامل بر اداء واجبات و ترك محرمات داشته باش و اولاً: در ابتداي صبح در اين انديشه كن. ثانياً: كمال مراقبت را در طول روز داشته باش. ثالثاً: هنگام ارادة خوابيدن محاسبة نفس كن. رابعاً: در صورتي كه نفس مخالفتي نموده آنرا جبران نما و نفس را با انجام ضّد ميل آن مجازات و سياست نما». « تذكرة المتقين ـ ص ۱۷۶ ـ شيخ محمد بهاري همداني (ره) - انتشارات نهاوندي ـ چاپ دوّم / ۱۳۷۶»
آیت‌الله حق‌شناس(ره)
- «مقام مراقبه این است که بدانیم در حضور و محضر کسی هستیم که حتی نسبت به خطورات و تصوّرات ذهنی ما هم آگاه است…خیالِ معصیت که می‌کنید در حضور و محضر پروردگار است.»
- «اولیاء خدا از این خطورات ذهنیه خائف هستند، باید در اثر توجه به پروردگار این خطورات ذهنیه و قلبیه از ذهن و قلب انسان پاک بشود. باید آن‌قدر در مقام مراقبه باشی تا خطورات قلبی به کلّی نابود شود و صفحۀ دل نورانی شده، جای پروردگار شود.»
